Kim są uczniowie zdolni?
Zanim scharakteryzujemy ucznia zdolnego, zastanówmy się, czym są zdolności w ogóle. Zdolności można zdefiniować jako mocne strony jednostki, które są podstawą budowania poczucia własnej wartości. Zdolności umożliwiają szybkie i sprawne działanie, a więc możliwość osiągnięcia więcej niż inni2. Wiele badań dotyczących uzdolnień wskazuje, że osiągnięcia szkolne, a nawet sukces życiowy danego ucznia, nie zawsze są powiązane z jego inteligencją mierzoną testami inteligencji. Oczywiście poziom zdolności umysłowych wpływa na powodzenie w okresie nauki szkolnej czy w czasie studiów, ale nie warunkuje dobrego przygotowania do życia i pracy zawodowej. Współcześnie wiemy już, że z uzdolnieniami ogólnymi mogą łączyć się i rozwijać na wysokim poziomie zdolności specjalne, np. językowe, matematyczne, plastyczne czy muzyczne. Dodatkowo, jak zauważa B. Hornowski (psycholog zajmujący się problematyką zdolności), uzdolnienia rozwijają się w zależności od warunków społeczno-historycznych, w których żyje człowiek. Dlatego u niektórych dzieci zdolność ogólna będzie prezentowała się w różnych działaniach, bez wyróżniającego się talentu, kiedy u innych, dzięki odpowiedniej stymulacji środowiskowej, rozwiną się uzdolnienia specjalne, a nawet geniusz3.
Mówiąc o sukcesie życiowym, nie można pominąć niezwykle istotnej roli inteligencji emocjonalnej, dostrzeżonej przez D. Golemana, która wpływa m.in. na subiektywne poczucie szczęścia i spełnienia danej jednostki. Jak się okazuje, inteligencja emocjonalna oraz wysoko rozwinięte umiejętności społeczne mają ogromny wpływ na osiąganie celów życiowych.
POLECAMY
Odnosząc się do uczniów zdolnych, można wskazać specyficzne właściwości umysłowe i osobowościowe, którymi charakteryzuje się omawiana grupa. Są to m.in.4:
- dobra pamięć oraz szybkie i sprawne stosowanie zróżnicowanych strategii pamięciowych,
- bogata i twórcza wyobraźnia,
- zdolności analizy i syntezy,
- szeroki zakres wiedzy ogólnej,
- predyspozycje werbalne i językowe,
- bogaty zasób słownictwa,
- zdolności logicznego rozumowania,
- zamiłowanie czytelnicze,
- łatwość uczenia się,
- uzdolnienia matematyczne,
- ciekawość oraz głębsze i rozleglejsze dążenia poznawcze,
- pomysłowość,
- wielość zainteresowań,
- uzdolnienia muzyczne, plastyczne,
- sprawność fizyczna,
- niezwykłe poczucie humoru,
- zdolności przywódcze,
- perfekcjonizm,
- zdolności społeczne i emocjonalne,
- zdolność kwestionowania pojęć, pomysłów,
- oryginalność myślenia,
- wysoka samoocena,
- silna motywacja osiągnięć,
- pracowitość i wytrwałość,
- samosterowność i wewnętrzne zdyscyplinowanie,
- zdolność rozumowania abstrakcyjnego,
- duży zakres uwagi i łatwość skupienia się,
- zdolność do samodzielnej i skutecznej pracy.
Wskazane cechy mogą pojawić się u dziecka już we wczesnym dzieciństwie lub występować na różnych etapach rozwoju. O tym, jak będzie przebiegał dalszy rozwój określonych zdolności, w dużej mierze decyduje środowisko zarówno domowe, jak i szkolne, w którym dziecko wzrasta.
Reasumując, dzisiaj odchodzi się od oceniania dziecka zdolnego tylko na podstawie testów inteligencji, gdyż wiemy już, że ludzie uzdolnieni wcale nie muszą mieć ponadprzeciętnej inteligencji. Co więcej, uczniowie zdolni nie muszą odnosić sukcesów w szkole5.
Uczniowie zdolni w szkole
Uczniowie zdolni zaliczani są do uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Rozporządzenie w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej zakłada, że potrzeba objęcia ucznia pomocą psychologiczno-pedagogiczną może wynikać m.in. ze szczególnych uzdolnień dziecka. Oznacza to, że uczniowie zdolni potrzebują dostosowania treści, metod i organizacji nauczania do ich indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych. Uczniowie ci mogą potrzebować także dostosowania programu nauczania do ich wyjątkowych potrzeb i możliwości.
Musimy pamiętać, że grupa uczniów zdolnych jest bardzo różnorodna. Wśród nich znajdują się zarówno ci, którzy wyróżniają się wyjątkowymi osiągnięciami szkolnymi ze względu na wysoki iloraz inteligencji, jak i ci, którzy osiągają słabe wyniki w nauce, ponieważ nie zostali odpowiednio zdiagnozowani i w porę nie stworzono im odpowiednich warunków dostosowanych do ich potrzeb i możliwości. Uczniowie zdolni to także ci, którzy mimo posiadanych uzdolnień, często w jednej, konkretnej dziedzinie, mają trudności w innym obszarze6.
W tym miejscu należy również wspomnieć o zjawisku opisywanym w literaturze przedmiotu jako syndrom nieadekwatnych osiągnięć szkolnych (SNOS). Jest to sytuacja, w której uczniowie zdolni nie wykorzystują swojego potencjału, a ich wyniki szkolne są zaniżone w stosunku do rzeczywistych możliwości. Innymi słowy: uczeń posiada wysoki poziom zdolności i jednocześnie niski poziom osiągnięć7. Jest to sytuacja, na którą może mieć wpływ wiele czynników, z których najważniejsze są te dotyczące domu, szkoły oraz samego dziecka. Aby młody człowiek mógł w pełni rozwinąć swój potencjał, potrzebna jest m.in. dobra sytuacja w domu (wsparcie rodziców, odpowiednia sytuacja materialna, poczucie bezpieczeństwa, zaufanie rodziców do indywidualizmu dziecka), właściwe relacje z nauczycielami i rówieśnikami, odpowiedni klimat w szkole oraz zadowolenie samego ucznia z procesu uczenia się. Oznacza to, że jeśli zdolności nie będą odpowiednio wspierane, mogą się nie rozwinąć.
Uczniowie zdolni mogą prezentować zachowania zarówno pozytywne, jak i negatywne. Do pierwszych z nich zalicza się:
- szybkość, łatwość i chęć uczenia się,
- wysokie wymagania względem siebie i innych,
- wysoki poziom oceny moralnej,
- ciekawość świata, stawianie sobie nowych wyzwań,
- wewnętrzną motywację,
- nastawienie na rozwiązywanie problemów i myślenie dedukcyjne,
- chęć przewodzenia ludziom,
- upodobanie wykonywania pracy samodzielnej.
Trudności uczniów zdolnych
Negatywne zachowania, które również mogą charakteryzować uczniów zdolnych, a tym samym znacznie utrudniać ich funkcjonowanie, to m.in.9:
- niecierpliwość,
- szybkie nudzenie się,
- nadmierny perfekcjonizm,
- obojętność na zasady dobrego wychowania,
- zadawanie zbyt wielu pytań jednocześnie,
- nieumiejętność pogodzenia się z niemożliwością osiągnięcia założonych celów,
- nieustępliwość,
- niechęć do rutynowych czynności,
- brak zainteresowania nieracjonalnymi sprawami,
- chęć dominacji lub uległości,
- niechęć do współpracy.
Jak już wspomniałam, uczniowie zdolni to także ci, którzy oprócz talentu w jakiejś dziedzinie, mają trudności w innej. Kiedy sfera poznawcza rozwija się wyjątkowo szybko, inne sfery rozwojowe, w tym emocjonalna, społeczna czy ruchowa, mogą rozwijać s...
