Prawo oświatowe a ocenianie uczniów, czyli jak oceniać zgodnie z prawem. Podstawowe zagadnienia

Przepis art. 98 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe stanowi, że statut szkoły zawiera w szczególności szczegółowe warunki i sposób oceniania wewnątrzszkolnego uczniów.

Ustawodawca odwołuje się przy tym wprost do art. 44b ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, znajdującym swoje miejsce w utrzymanym w mocy rozdziale 3a ustawy – Ocenianie, klasyfikowanie i promowanie uczniów w szkołach publicznych.

Na wstępie trzeba zaznaczyć, że prawo oświatowe zobowiązuje szkoły (placówki oświatowe) jedynie do uszczegółowienia warunków i sposobu oceniania uczniów, a więc ponad te wytyczne szkoła wychodzić nie może, np. nie może w ogóle zrezygnować z oceniania uczniów, choć nie musi to być nota matematyczna. Nie można zaniechać stawiania uczniowi ocen bieżących oraz klasyfikacyjnych, czy to śródrocznych i rocznych, czy końcowych, zgodnie z art. 44e ust. 1 u.s.o. 

Czym jest ocena ucznia?

Zasadniczo oceny są jawne dla ucznia i jego rodziców, a w domyśle, także dla jego opiekunów prawnych, w tym instytucjonalnej opiece prawnej nad uczniem. Sprawdzone i ocenione pisemne prace ucznia są udostępniane uczniowi i jego rodzicom. Nauczyciel ma obowiązek uzasadniać ustaloną ocenę w sposób określony w statucie szkoły.

Ustawodawca postanowił, że nie tylko same oceny są jawne, ale również jawne mają być instrumenty i narzędzia ewaluacji wiedzy, dokumenty robocze służące badaniu wiedzy i umiejętności ucznia, takie jak sprawdziany i inne prace pisemne.

Powstaje zatem pytanie, czy takie instrumentarium ewaluacji procesu dydaktycznego stanowić powinno informację publiczną, bo, co do samej oceny, wystawionej indywidualnemu uczniowi, a także sprawdzonej jego pracy pisemnej, nie ma wątpliwości, że nie mogą to być dane objęte zakresem informacji publicznej w myśl ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej. Niemniej jednak sprawdziany, testy, prace pisemne in blanco wraz z kluczami odpowiedzi bądź przykładowymi rozwiązaniami zadań lub problemów informację publiczną mogą już stanowić.

W tej kwestii wypowiedział się Wojewódzki Sąd Administracyjny w Opolu w uzasadnieniu swojego wyroku1. Kanwą tego orzeczenia jest odmowa dyrektora placówki oświatowej przekazania jednemu ze stowarzyszeń kopii „ostatniego pisemnego sprawdzianu i klasówki (tj. arkusz z pytaniami i odpowiedziami do wyboru w razie pytań zamkniętych) według definicji statutowej z przedmiotu matematyka w klasie […] i […], w formie skanów w formacie PDF”. Zdaniem Sądu, dane dotyczące ostatniego pisemnego sprawdzianu i klasówki z matematyki we wskazanych klasach, tj. arkuszy z pytaniami i odpowiedziami do wyboru w razie pytań zamkniętych, jako ściśle związane z działalnością podmiotu zobowiązanego z zakresu edukacji, mieściły się w kategorii informacji publicznej. Dla tej oceny bez znaczenia pozostaje to, czy arkusze sprawdzianu (klasówki) w pojedynczych klasach nie odnoszą się do wszystkich uczniów. Niewątpliwie służą one sprawdzeniu umiejętności nauczanych w Zespole Szkół Ekonomicznych uczniów (choć tylko ich części), a także dostarczają wiedzy o sposobach, prawidłowości i poziomie edukacji prowadzonej przez nauczycieli, czyli osoby pełniące funkcje publiczne, które realizują określone ustawą zadania publiczne.

Sąd nie uznał zatem, że prace pisemne, sprawdziany, kartkówki, testy stanowią dokumenty prywatne, wewnętrzne. Wobec tego Sąd wysnuł wniosek, że informacje, których udostępnienia domagało się Stowarzyszenie zostały wytworzone w ramach działalności podmiotu zobowiązanego do udostępnienia informacji publicznej i po myśli art. 1 ust. 1 u.d.i.p. zawierały informację ze sfery spraw publicznych oraz zostały skierowane do podmiotów zewnętrznych, tj. uczniów. W świetle powyższego nie sposób więc uznać, że arkusze sprawdzianu i klasówki, które następnie wykorzystuje się w procesie nauczania uczniów i które oddziałują na ocenę ich postępów, stanowią jedynie informację o charakterze roboczym. Tym samym, będąc częściowo w zgodzie z wykładnią WSA w Opolu, wypada jednoznacznie wskazać, że czyste prace pisemne stanowią informację publiczną.

Choć, z drugiej strony, nie sposób przychylić się do stanowiska, że taką informację publiczną mają stanowić wypełnione, rozwiązane prace pisemne, podpisane przez uczniów. Po pierwsze, ze względu na ochronę danych osobowych uczniów, chyba że zostaną one zanonimizowane. Po drugie, skoro informacją publiczną jest informacja o sprawach publicznych, powstaje pytanie, czy ocenione prace uczniów danego oddziału szkolnego czy nawet szkoły są sprawą publiczną, jeśli wziąć pod uwagę brzmienie art. 44e ust. 4 u.s.o., wedle którego sprawdzone i ocenione pisemne prace ucznia są udostępniane uczniowi i jego rodzicom. Przepis ten pozostaje w kolizji z art. 1 u.d.i.p. i, zgodnie z zasadą szczegółowości, uchyla odpowiednio brzmienie ustawy o dostępie do informacji publicznej. Ustawodawca w ustawie o systemie oświaty nie przewidział innego kręgu podmiotów posiadających dostęp do sprawdzonych i ocenionych prac ucznia poza uczniem, jego rodzicem i, co zrozumiałe per analogiam, jego opiekunem prawnym.

Zasadą jest, że zarówno oceny bieżące, jak i śródroczne i roczne oceny klasyfikacyjne z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych, w klasach I – III szkoły podstawowej, są ocenami opisowymi i są ustalane w sposób określony w statucie szkoły (art. 44i ust. 1–2 u.s.o.). Natomiast, począwszy od klasy IV szkoły podstawowej, czyli także w klasach szkół ponadpodstawowych, generalnie oceny bieżące, jak i oceny śródroczne i roczne ustalane są w sposób określony w statucie szkoły, ale dzieje się to już według skali określonej w przepisach wydanych na podstawie art. 44zb u.s.o. Chodzi tutaj o rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 lutego 2019 r. w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych.

Dla przypomnienia tylko warto zauważyć, że od rozpoczęcia klasy IV szkoły podstawowej skala oceniania postępów edukacyjnych oraz zachowania ucznia jest sześciostopniowa. 

Mamy zatem stopnie: celujący (6), bardzo dobry (5), dobry (4), dostateczny (3), dopuszczający (2), niedostateczny (1).

Jeśli mowa o zachowaniu to może być ono: wzorowe, bardzo dobre, dobre, poprawne, nieodpowiednie, naganne.

O tym, jaką ocenę wystawić uczniowi, ostatecznie decyduje jednak nauczyciel, uwzględniając wszakże zakres opanowania przez ucznia podstawy programowej z przedmiotu, a także kierując się odpowiednimi przepisami statutu szkolnego dotyczącymi oceniania wewnątrzszkolnego.

Co podlega ocenie ucznia przez nauczyciela?

Przepis art. 44b u.s.o. stanowi, że ocenianiu podlegają osiągnięcia edukacyjne ucznia oraz jego zachowanie. Szczegółowe warunki i sposób oceniania wewnątrzszkolnego ma określać statut szkoły.

Ocenianie osiągnięć edukacyjnych ucznia polega na rozpoznawaniu przez nauczycieli poziomu i postępów w opanowaniu przez ucznia wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań określonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego lub efektów kształcenia i kryteriów weryfikacji w podstawie programowej kształcenia w zawodzie szkolnictwa branżowego oraz wymagań edukacyjnych wynikających z realizowanych w szkole programów nauczania.

Ocenianie zachowania ucznia polega na rozpoznawaniu przez wychowawcę oddziału, nauczycieli oraz uczniów danego oddziału stopnia respektowania przez ucznia zasad współżycia społecznego i norm etycznych oraz obowiązków określonych w statucie szkoły. 

Ocena zachowania ucznia dokonywana jest w następujących obszarach: 

• wywiązywanie się z obowiązków ucznia,
• postępowanie zgodn...