Uczeń z zaburzeniami lękowymi

Co to jest lęk?

Lęk jest stanem psychicznym związanym z poczuciem irracjonalnego zagrożenia będącego odpowiedzią na bodziec wewnętrzny lub zewnętrzny. Słowo „irracjonalny” ma tutaj kluczowe znaczenie, ponieważ lęk najczęściej występuje jako reakcja na coś, co w rzeczywistości nie istnieje. Innymi słowy: można powiedzieć, że lęk jest odpowiedzią na nierealne niebezpieczeństwo, które zwykle jest wytworem naszej wyobraźni. 
 

Mimo różnic między poszczególnymi typami zaburzeń lękowych tym, co je łączy, jest zawsze niepokój wpływający negatywnie na jakość życia. Chcąc zdiagnozować zaburzenie lękowe, trzeba wykluczyć objawy wynikające m.in. z choroby somatycznej (np. zaburzeń hormonalnych) oraz z przyjmowanych substancji (np. kofeiny, leków, narkotyków)2. 

Różnica między lękiem a strachem

Lęk często jest utożsamiany ze strachem, jednak trzeba wiedzieć, że są to dwa różne pojęcia. Już Zygmunt Freud rozróżniał lęk obiektywny (lęk realny), czyli w naszym rozumieniu strach będący odpowiedzią na realne zewnętrzne niebezpieczeństwo, od lęku subiektywnego (lęk neurotyczny), który jest reakcją na nieznane niebezpieczeństwo tkwiące w człowieku3. Strach jest zatem emocją odpowiadającą na realne zagrożenie. W związku z tym, kiedy uświadamiamy sobie niebezpieczeństwo, z którym nie potrafimy sobie poradzić, pojawia się strach. W odróżnieniu od lęku, w strachu niebezpieczeństwo można obiektywnie stwierdzić, zobaczyć je, jest to realne zagrożenie. Strach może mieć stronę zarówno pozytywną (ostrzega nas przed niebezpieczeństwem, mobilizuje do działania, dzięki niemu od wieków radzimy sobie z zagrożeniami), jak i negatywną, kiedy jest zbyt silny i działa na nas paraliżująco4.

Objawy zaburzeń lękowych u dzieci

Objawy lęku zwykle są widoczne w zachowaniu dziecka. Mogą pojawić się trudności z koncentracją, co znacznie utrudnia naukę w szkole (np. słuchanie na lekcji) czy odrabianie zadań domowych. Dzieci z zaburzeniami lękowymi często sprawiają wrażenie przestraszonych, wycofanych z kontaktów, zawstydzonych oraz zależnych od innych. W związku z tym obserwowana jest niechęć do podejmowania aktywności, unikanie nowych wyzwań czy zgłaszania się na lekcji. Warto jednak zwrócić uwagę, że dzieci „spokojne” to niejedyny objaw zaburzeń lękowych. W tej samej grupie, ale na drugim biegunie, znajdują się uczniowie, którzy mogą być pobudzeni i aktywni w negatywny sposób (np. nieprzestrzegający norm społecznych). Nadaktywność może wynikać z nieumiejętności radzenia sobie z trudnymi emocjami lub chęcią ich maskowania. Dzieci z zaburzeniami lękowymi zwykle prezentują negatywne myślenie o sobie (np. „Jestem beznadziejny”, „Nikt mnie nie kocha”, „Nie jestem niczego warta”), zaniżoną samoocenę i niskie poczucie własnej wartości. Mają problem z optymistycznym patrzeniem w przyszłość, zamartwiają się, wie­­lokrotnie analizują daną sy­­tuac­­ję, rozmyślają, przejawiają zniek­ształcenia poznawcze m.in. katastrofizowanie. U dzieci lękowych bardzo często występują problemy ze snem, np. trudności w zasypianiu, budzenie nocne czy koszmary senne. Niewystarczająca ilość snu przyczynia się m.in. do trudności z koncentracją. Ponadto w zaburzeniach lękowych często obserwowane są objawy na poziomie ciała. Dolegliwości somatyczne, takie jak bóle głowy z zawrotami głowy, bóle brzucha i towarzyszące im biegunki, wymioty, nudności, czasami także omdlenia, to charakterystyczne objawy u dzieci lękowych. 

Rodzaje lęków u dzieci i młodzieży w okresie szkolnym

Okres szkolny, począwszy od najmłodszych klas, bywa dla uczniów czasem, któremu towarzyszą różne lęki. Niektórzy nawet twierdzą, że to szkoła jest jednym z największych czynników lękotwórczych u młodych ludzi. 

Rozpoczęcie nauki w szkole dla wielu pierwszoklasistów wiąże się z dużym stresem. Z pewnością towarzyszy mu lęk przed nieznanym – lęk ten może dotyczyć uczniów na każdym etapie edukacji, którzy są w procesie zmiany, np. zmieniają szkołę. Każdy chce być lubiany i jak najszybciej zyskać grono nowych znajomych, dlatego mogą pojawić się lęki związane z opinią i oceną kolegów, a także lęk społeczny. Lęk społeczny, określany również fobią społeczną, to poważne zaburzenie lękowe, które związane jest z przebywaniem w grupie. Lęk społeczny uniemożliwia funkcjonowanie w środowisku społecznym, ponieważ osoby boją się negatywnej oceny, odrzucenia, potępienia czy wyśmiania przez grupę5. Chęć ukrycia swojego lęku powoduje m.in. izolowanie się od innych, przebywanie w domu czy unikanie spożywania posiłków w miejscach publicznych. Mówiąc o dzieciach w okresie szkolnym, nie sposób nie wspomnieć także o fobii szkolnej, która charakteryzuje się występowaniem stałego silnego leku związanego ze szkołą. Lęk jest tak silny, że uniemożliwia dziecku przebywanie w szkole. 

Inne lęki, które mogą występować u uczniów, to np. lęk przed zapytaniem przez nauczyciela czy lęk przed wystąpieniami publicznymi. Niektórzy uczniowie nie są w stanie odpowiadać przy tablicy, ponieważ lęk działa na nich paraliżująco i uniemożliwia udzielenie poprawnej odpowiedzi, nawet wtedy, kiedy są bardzo dobrze przygotowani. Podobnie sytuacja może wyglądać podczas konkursów recytatorskich czy przemówień na akademiach szkolnych. Kolejnym lękiem, który towarzyszy uczniom w szkole, jest lęk przed niepowodzeniami. Może on dotyczyć zarówno uczniów niemających większych trudności z nauką szkolną, jak i u dzieci, u których występują zaburzenia rozwoju w sferze poznawczej czy ruchowej. Warto także zaznaczyć, że wielu młodych ludzi nie radzi sobie z presją, która jest na nich nakładana m.in. przez rodziców. Zbyt wysoko postawiona poprzeczka, czemu dziecko nie potrafi sprostać, może powodować lęk przed niespełnieniem oczekiwań.

Sposoby redukujące lęk

Jest wiele sposobów, technik i metod, które pozwalają skutecznie radzić sobie z lękiem. Jednym z nich jest korzystanie z narzędzi terapii CBT (poznawczo-behawioralnej), mającej na celu analizę myśli, reakcji fizycznych i zachowań, które są składowymi utrzymywania i wzmacniania lęku. Zmiana jednego z elementów (myśli, reakcji fizycznych lub zachowania) ułatwia wyzwolenie się z „lękowego cyklu”. Lęk jest zawsze wywoływany przez określony wyzwalacz, dlatego też ważne jest zidentyfikowanie go, np. przez zadanie sobie pytania: „Co...