W obliczu zagrożenia. Przemoc seksualna wśród nastolatków

Terminy „wykorzystywanie seksualne”, „przemoc seksualna” i „napaść na tle seksualnym” często są stosowane wy­­miennie. Główne elementy charakte­rystyczne tych trzech terminów to brak zgody i wykorzystywanie władzy. Warto nadmienić, że definicja przemocy seksualnej wskazuje „takie kontakty i intencje między dzieckiem a dorosłym, w których dorosły (agresor) używa dziecka do podniecenia seksualnego samego siebie, dziecka lub osoby trzeciej. Z wykorzystywaniem seksualnym mamy do czynienia także wtedy, gdy agresor ma mniej niż osiemnaście lat, ale jest wyraźnie starszy od ofiary, albo kiedy sprawuje nad ofiarą władzę lub kontrolę” (Soriano 2002, s. 43). 

Można wyróżnić wiele aspektów, które będą cha­rakterystyczne dla tego zagadnienia. Do przy­kła­dów molestowania seksualnego można zaliczyć różne kwestie:

• komentarze lub żarty na temat seksu,
• komentarze na temat intymnych części ciała,
• używanie wyzwisk związanych z płcią,
• udostępnianie listów, notatek, e-maili, komunikatorów internetowych lub postów online, które dotyczą aspektów seksualnych,
• komentarze dotyczące seksualności, rozwoju seksualnego lub tożsamości płciowej,
• dotykanie czyichś intymnych części ciała w sposób seksualny,
• ciągnięcie za ubranie, aby inni mogli zobaczyć lub dotknąć części ciała innej osoby,
• fizyczne blokowanie kogoś, kto próbuje uciec przed zachowaniem seksualnym,
• i wiele innych.
   

Przykłady wykorzystywania seksualnego dzieci obejmują:

• dotykanie genitaliów dziecka dla przyjemności seksualnej,
• zmuszanie dziecka do dotykania genitaliów innej osoby,
• wkładanie przedmiotów lub części ciała do genitaliów dziecka,
• narażanie dziecka na oglądanie pornografii czy zdjęć erotycznych,
• wysyłanie dziecku zdjęć erotycznych,
• zachęcanie dziecka do czynności seksualnych,
• wykonywanie czynności seksualnych w obecności dziecka,
• fotografowanie dziecka w pozach seksualnych,
• obserwowanie dziecka rozbierającego się lub korzystającego z łazienki czy szatni,
• wykorzystywanie technologii (media społecznościowe, czaty) do podejmowania działań seksualnych.
   

Przemoc seksualna wobec dzieci

Przemoc seksualna może dotyczyć dzieci w różnym wieku i pochodzących z różnych środowisk społecznych – nie ma jednoznacznego wzoru ofiary. Tak naprawdę każdy może być ofiarą, jak i sprawcą. Pomocna jest tutaj otwarta komunikacja, profilaktyka oraz bycie uważnym nawet na subtelne zachowania ze strony dziecka. Dziecko może komunikować, że boi się danej osoby, zabawy mogą koncentrować się na tematyce seksualnej czy może dochodzić do wczesnych form masturbacji.

Niemniej jednak istnieją pewne czynniki, które mogą zwiększać ryzyko wystąpienia tego rodzaju przemocy u dzieci:

• Dzieci z głębszą niepełnosprawnością intelektualną są narażone na przemoc seksualną bardziej niż ich zdrowi rówieśnicy (Lechowska 2008, s. 1).
• Duże niebezpieczeństwo dotyczy najmłodszych dzieci, szczególnie tych w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Człowiek w tak młodym wieku jest często bardziej narażony na manipulację i może mieć trudności z identyfikacją niewłaściwego zachowania.
• Większość aktów przemocy seksualnej zwykle występuje w środowisku rodzinnym lub w otoczeniu znanych dziecku osób (członkowie rodziny, opiekunowie, nauczyciele, trenerzy sportowi lub inni pozornie zaufani ludzie). W takich sytuacjach istnieje podwyższone ryzyko wykorzystania manipulacji emocjonalnej. Kontakt z wymienionymi osobami może powodować to, że osoby dorosłe (opiekunowie, rodzice) mogą stracić czujność, nie podejrzewać, że dana sytuacja może występować w takich środowiskach – warto na to zwrócić uwagę.
• Dzieci, które wcześniej doświadczyły przemocy, zaniedbania lub innych traumatycznych sytuacji, mogą być bardziej podatne na przemoc seksualną. Ryzyko wystąpienia przemocy może wzrastać w następujących sytuacjach:
  • konflikty w rodzinie, 
  • przemoc domowa,
  • bieda, 
  • migracja, 
  • życie w instytucjach lub społecznościach o wysokim poziomie przestępczości.
• Brak wiedzy i świadomości dotyczących przemocy seksualnej to jedne z poważniejszych trudności. Brak znajomości praw, ograniczeń osobistych i zdrowych interakcji może sprawić, że dzieci są bardziej narażone na przemoc seksualną. Brak edukacji na temat przemocy seksualnej i sposobów jej unikania może prowadzić do wzrostu ryzyka.
   

Dziecko może uważać za „normalne” niepoprawne zachowanie autorytetu, np. trenera czy nauczyciela muzyki. W sytuacji, kiedy dziecko zgłasza, że „cokolwiek jest nie tak”, warto zareagować, sprawdzić i skonsultować te zagadnienia. Istotne jest, aby nie podejrzewać dziecka o to, że jest leniwe, niechętne do nauki, a zweryfikować daną sytuację. 

Ważne jest zaznaczenie, że każde dziecko może stać się ofiarą przemocy seksualnej. Wszystkie dzieci powinny mieć prawo do ochrony i bezpiecznego otoczenia. 

Przemoc seksualna w szkole

Dzieci i młodzież nie są w stanie bronić się samodzielnie. Potrzebują kontaktu z dorosłymi, którzy są świadomi, jak działają sprawcy, jakie sygnały wysyłają dzieci i młodzież oraz jak można uzyskać pomoc. Chociaż wsparcie rówieśników staje się coraz ważniejsze w miarę dorastania, dzieci i młodzież nadal są zależne od dorosłych, gdy chodzi o ochronę przed wykorzystywaniem.

Przemoc seksualna w szkołach może przybierać różne formy, takie jak:

• przekraczanie granic drugiej osoby,
• dotykanie w miejscach intymnych, 
• molestowanie, 
• wymuszanie działań seksualnych, 
• nękanie seksualne, 
• zastraszanie, 
• wykorzystywanie w celach seksualnych. 
   

Skutki przemocy seksualnej w szkole

Uczniowie w różnym wieku, zarówno chłopcy, jak i dziewczęta, mogą stać się ofiarami przemocy seksualnej w szkołach. Ofiary i ich bliscy mogą doświadczać poważnych konsekwencji tego traumatycznego wydarzenia. Każda osoba ma własny sposób reagowania na przemoc seksualną, który może być kształtowany przez jej indywidualny styl radzenia sobie z trudnościami, doświadczenia czy odporność psychiczną. 

Niektóre ofiary mogą wyrażać swoje emocje, podczas gdy inne wolą tego unikać. Niektóre mogą natychmiast powiedzieć innym, podczas gdy inne mogą czekać długo, nawet lata, zanim zdecydują się porozmawiać o zaistniałym zdarzeniu.

Typowe reakcje emocjonalne osób, które doświadczyły przemocy seksualnej, mogą obejmować:

• poczucie winy, 
• wstyd,
• obwinianie siebie,
• zakłopotanie,
• strach i nieufność,
• smutek,
• izolację,
• i wiele innych, co będzie związane z różnicami indywidualnymi.
   

Osoby, które doświadczają traumy emocjonalnej, mogą mieć problemy z nawiązywaniem i utrzymywaniem relacji. Mogą być niechętne do spędzania czasu z innymi i przeżywać okresy smutku. Odpowiedzi psychiczne mogą być różne zależnie od sposobu, w jaki ofiara radzi sobie ze stresem. 

Typowe reakcje obejmują:

• koszmary, 
• retrospekcje (wracanie do wspomnień, wydarzeń z przeszłości),
• depresję, 
• trudności z koncentracją,
• zespół stresu pourazowego,
• i wiele innych.
   

Wszystkie te symptomy mogą wpływać na trudności w normalnym, codziennym funkcjonowaniu. 

Objawy fizyczne, które występują w rezultacie przemocy seksualnej, mogą obejmować:

• zmiany dotyczące spożywania jedzenia (większy lub mniejszy apetyt),
• zaburzenia rytmu snu,
• przesadzone reakcje na niespodziewane sytuacje,
• obawy o własne bezpieczeństwo,
• poczucie gniewu,
• odrętwienie ciała (zastyganie),
• lęk,
• zaburzenia odżywiania,
• nadużywanie substancji uzależniających.
   

Inne możliwe fizyczne skutki przemocy seksualnej obejmują możliwość zajścia w ciążę lub zarażenie się chorobą przenoszoną drogą płciową, taką jak HIV. Przemoc seksualna, która występuje w szkole, pociąga za sobą poważne konsekwencje dla ofiary, powodując negatywny wpływ na jej zdrowie psychiczne, emocjonalne czy społeczne. 

Może to prowadzić do zwiększonego poczucia wstydu, winy, obniżonej samooceny, obniżonego poczucia własnej wartości, depresji, lęków, traumy, a nawet myśli samobójczych. Ponadto przemoc seksualna w szkole może negatywnie wpływać na wyniki edukacyjne dziecka, jego zaangażowanie w szkolne osiągnięcia oraz relacje z rówieśnikami i dorosłymi. 

Ważne jest, aby przeciwdziałać przemocy seksualnej w szkołach przez zwiększenie świadomości, edukację oraz wprowadzenie odpowiedniej polityki i procedur. Zagadnienia te nie powinny być traktowane jako temat tabu, ale jako coś, co jest naturalne i normalne i można o tym rozmawiać.

Jak rozmawiać z dzieckiem o przemocy seksualnej?

Rozmowa z dzieckiem powinna odbywać się w bezpiecznym miejscu dla niego. Podczas wywiadu dziecko powinno mieć możliwość swobodnego poruszania się. Jest zalecane korzystanie z zabawy podczas rozmowy, np. rysowania. Ważne jest, aby rozmowa nie była zakłócana przez innych ludzi, takich jak osoby wchodzące do pokoju, telefon czy hałas. Takie zakłócenia mogą spowodować, że dziecko się odizoluje, poczuje się zagrożone, zakłopotane lub zawstydzone i nie będzie chciało kontynuować spotkania. 

Jeśli dziecko chce rozmawiać w obecności swoich bliskich, należy się na to zgodzić. Powinno czuć się bezpiecznie i swobodnie. W trakcie rozmowy warto wyrazić wsparcie dla dziecka, mówiąc mu, że nie jest winne temu, co się stało, i że dobrze, że o tym powiedziało. 

„Wiele dzieci ma podobne problemy do twoich i chcemy ci pomóc”.

„Jestem tutaj dla ciebie, nie śpiesz się, mamy czas”.

„Wiem, że nie jest łatwo o tym mówić, ale jest szansa, że jeśli się podzielisz tym, co się wydarzyło, będzie ci lżej i można będzie ci pomóc”.

Powinno się zadawać dziecku pytania otwarte, takie, które jest w stanie zrozumieć, aby mogło swobodnie opowiedzieć o tym, co się wydarzyło. 

Powinno unikać się pytań, na które dziecko mogłoby odpowiedzieć tylko „tak” lub „nie”. Nie warto zadawać pytań typu „dlaczego?”, ponieważ mogą brzmieć one oskarżająco i zazwyczaj dziecko nie ma na to odpowiedzi. Nawet osoba dorosła może nie mieć odpowiedzi na takie zagadnienie. 

Niedopuszczalne jest zadawanie pytań sugerujących odpowiedź oraz zawierających ocenę tego, co się stało. 

Co ważne, w trakcie rozmowy warto ustalić z dzieckiem wspólne nazewnictwo dotyczące osób, genitaliów i zachowań seksualnych. Istotne jest to, aby zdać sobie sprawę, że dziecko może mieć trudności z werbalizacją tego, co się wydarzyło, warto prosić je, aby pokazało – np. za pomocą zabawy, lalek – co się działo podczas zdarzenia. 

Nie powinno się nakazywać dziecku złożenia obietnicy, że będzie świadczyło w sądzie. Na zakończenie spotkania warto wzmocnić dziecko pozytywnym komunikatem, podziękować mu za rozmowę i zapytać, czy ma jakieś pytania lub czy chciałoby dowiedzieć się czegoś więcej.

Dobry czas na rozmowę z dzieckiem o przemocy seksualnej lub ogólnej edukacji seksualnej zależy od wieku i dojrzałości dziecka. 

Wskazówki, które mogą pomóc w rozmowie z dzieckiem:

1 Zasada: im wcześniej, tym lepiej
Najlepiej zacząć rozmowy na temat tych ważnych kwestii już w młodym wieku, dostosowując się do stopniowego rozwoju dziecka. Dzięki temu rozmowy na te tematy staną się naturalne i normalne.

2 Zasada: proste komunikaty
Unikaj nazywania jakichkolwiek obszarów, osób czy części ciała w sposób wstydliwy lub złośliwy.

3 Zasada: uniwersalność
Wykorzystuj różne rozmowy, opowieści i materiały edukacyjne w zależności od wieku dziecka. Upewnij się, że używasz języka, który dziecko będzie w stanie zrozumieć.

4 Zasada: wszystko jest dla ludzi
Kiedy dziecko zaczyna zadawać pytania dotyczące seksu, przemocy seksualnej lub innych tematów związanych z seksualnością, warto być otwartym i szczerym, dając odpowiedzi, które są adekwatne do wieku dziecka. 
Możesz być również inicjatorem rozmowy, zadając proste pytania czy prezentując stwierdzenia, takie jak:

• „Czy wiesz, że nikt nie może dotykać cię w miejscach intymnych?”
• „Czy jesteś kiedykolwiek zaniepokojony zachowaniem kogoś?”
• „Jeśli ktoś narusza twoją przestrzeń, ważne jest to, abyś o tym powiedział, zrobię wszystko, abyś mógł poczuć się bezpiecznie”.
   

5 Zasada: rozmawiamy o wszystkim
Regularne rozmowy sprawią, że dziecko będzie miało większą świadomość i zrozumienie, co może pomóc w zapobieganiu przemocy seksualnej.

Każde dziecko jest inne, więc ważne jest, aby dostosować się do potrzeb, dojrzałości i poziomu komfortu dziecka. Rozmowy na te tematy są procesem trwającym przez całe życie, a nie jednorazowym wydarzeniem. 

Przykłady dobrych komunikatów