Ładna lekcja o brzydkich słowach – o uczeniu tabu komunikacyjnego na zajęciach języka obcego

Dobrych kilka lat temu siedziałem sobie w domu, przygotowując się do za­­­­jęć, kiedy jeden z moich synów wyszedł ze swojego pokoju i zaczął mi opowiadać o tym, co się mu przydarzyło tego dnia w trakcie lekcji. Jako że był wtedy w jednej z początkowych klas szkoły podstawowej w opowieści pojawiała się kolejna sprzeczka między uczniami. W trakcie opisu całego zajścia Hubert użył następujących słów: „I wtedy on pokazał mu fakeja”. Jak można się domyślić, chodziło o charakterystyczny gest ze środkowym palcem skierowanym ku górze. Zakładam, że każdy rodzic i nauczyciel byłby w stanie opowiedzieć podobną historię, w której dzieci świadomie używają przekleństw lub w jakiś inny sposób naruszają tabu językowe. 

Tabu to bardzo złożone zjawisko, w którym zawiera się zarówno tabu prymitywne, jak i tabu współczesne. To pierwsze dotyczy unikania osób, miejsc, zachowań czy słów ze względu na to, że w ponadnaturalny sposób mogą spowodować negatywne konsekwencje w życiu osób, które tabu naruszą. Tabu współczesne, często nazywane tabu komunikacyjnym czy językowym, to przyjęte w danej kulturze unikanie pewnych tematów czy słów ze względu na ich nieodpowiedni charakter. Pomimo tego, że tabu współczesne dotyczy różnych słów i tematów w zależności od kultury, w której występuje językoznawcy wyróżniają trzy grupy tematów uniwersalnie postrzeganych w dyskursie publicznym jako za­­kazane: seks, polityka i religia. Warto wspomnieć, że tabu komunikacyjne można także podzielić na tematy, których nie należy poruszać oraz słowa czy wyrażenia, których nie należy używać w różnych formach komunikacji. W tym artykule zajmiemy się tylko słownictwem postrzeganym jako tabu językowe. Oczywistą rze­czą jest, że to czy dane słowo jest postrzegane jako zakazane w pewnym kontekście zależy od wielu elementów. Jednym tchem można wymienić takie czynniki jak: wiek, stopień spokrewnienia czy zażyłości, rodzaj zależności zawodowej lub szkolnej, płeć czy też miejsce, w którym znajdują się rozmówcy. Żeby podać tylko jeden przykład, z moich badań wynika, że te same przekleństwa mężczyźni oceniali jako tabu zdecydowanie częściej w komunikacji z kobietami niż z innymi mężczyznami. 

Zanim jednak powiemy sobie, że skoro tabu to coś zakazanego, to po prostu nie należy go używać, a już na pewno nie należy poruszać tego tematu w szkole, warto spojrzeć na badania dotyczące tego, jakie funkcje spełnia tabu językowe w komunikacji. Z obserwacji językoznawców wynika, że większość z nas w życiu codziennym używa przekleństw do dwóch celów. Jedno zastosowanie to wyrażenie silnych emocji włącznie z agresją. Drugie, co może wydać się zaskakujące na pierwszy rzut oka, to budowanie pozytywnych relacji w różnych grupach społecznych, do których należymy. Jeśli chodzi o pierwszy powód – uciekania się do słów uznawanych za nieprzyzwoite, to spełniają one często rolę wentyla pozwalającego zmniejszyć napięcie i niejednokrotnie zapobiegają agresji fizycznej. Drugi z wymienionych powyżej powodów, dla których korzystamy ze słownictwa tabu używany jest do okazania zażyłości z osobami, w towarzystwie których się znajdujemy. Na swobodne przeklinanie wśród innych osób, czy to prywatnie czy też w pracy, możemy pozwolić sobie dopiero, kiedy jesteśmy pewni, że nie wpłynie to negatywnie na to jak zostaniemy odebrani. Co więcej, kiedy relacja staje się coraz bliższa, możemy sobie pozwolić na pozorne obrażanie osób, z którymi jesteśmy w danej relacji. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem droczenia się (ang. banter). Polega ono na tym, że używamy przekleństw i słów obelżywych w stosunku do osób nam bliskich lub takich, z którymi pozostajemy w dobrych stosunkach. Dla tych osób oczywiste jednak jest, że nasz obraźliwy komunikat jest negatywny jedynie w warstwie słownej, gdyż nasza wzajemna sympatia jednoznacznie eliminuje możliwość potraktowania tych słów jako użytych z zamiarem zranienia bądź rzeczywistego obrażenia odbiorcy. 

I to ta właśnie pozytywna wartość używania słownictwa tabu może być punktem wyjścia do przeprowadzenia zajęć językowych, w trakcie których będziemy mieli okazję zwrócić uwagę na kilka niezmiernie ważnych elementów w codziennej komunikacj...