Ratunku, jestem wychowawcą! Jak objąć wychowawstwo w klasie i nie zwariować

W dzisiejszym artykule podzielę się moimi pomysłami na to, jak efektywnie zorganizować się jako wychowawca. Nie będę kreślić utopijnej wizji, w której to uczniowie i rodzice spijają słowa z moich ust i wszyscy chodzimy pod rączkę po szkole, ale przedstawię sfery, na które warto zwrócić uwagę, aby przygotować sobie bezpieczny grunt pod kolejne działania w roli wychowawcy.

Idealna sytuacja to taka, kiedy dyrektor zaprasza do siebie nauczyciela, którego chce obdarować wychowawstwem, i przedstawia mu plany, jakie snuje wobec jego osoby, oraz konsultuje swoją decyzję z głównym zainteresowanym. Często zdarza się jednak tak, że nauczyciel pewnego dnia po prostu dowiaduje się, że od września obejmuje wychowawstwo, i nikt nie pyta go o zdanie w tej kwestii. Sama miałam wątpliwą przyjemność dowiedzieć się o tym, że przejmuję wychowawstwo w klasie trzeciej szkoły podstawowej (sic!), gdyż koleżanka, nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej, w drugim półroczu odeszła na długie zwolnienie, a że dyrektorka szkoły i tak planowała uraczyć mnie wychowawstwem w tej klasie od września, to uznała, że mogę przejąć je wcześniej. Wstrząsnął mną nie sam fakt przyspieszenia dodatkowego obowiązku, ale właśnie forma załatwienia sprawy, gdyż dowiedziałam się o tym praktycznie na końcu: wiedzieli pedagog szkolny, sekretarka, dotychczasowa wychowawczyni, a ja nie. Pani dyrektor nie wykazała zrozumienia dla mojego oburzenia, a moje słowa, że chyba wskazane byłoby najpierw porozmawiać ze mną i zapytać mnie o zdanie oraz zgodę, skwitowała krótkim: „Tak to jest w szkole i trzeba się do tego dostosować”.

Głęboko wierzę w to, że nie każdy nauczyciel ma predyspozycje do tego, aby być wychowawcą klasy. Mimo wszystko czym innym jest prowadzenie zajęć edukacyjnych, a czym innym codzienne zarządzanie procesem wychowawczym konkretnej klasy. Co zrobić w sytuacji, kiedy nie chcemy obejmować wychowawstwa, ale dyrektor jest głuchy na nasze prośby i argumenty? Zawsze możemy zmienić pracę, co jednak nie gwarantuje nam tego, że w kolejnej szkole nie dostaniemy na dzień dobry klasy wychowawczej, więc może lepiej złapać przysłowiowego byka za rogi i zmierzyć się z tym wyzwaniem?

Pamiętajcie, że nawet taka stara wychowawcza wyga jak ja nie jest w stanie przewidzieć każdej sytuacji – zgodzicie się zapewne ze mną, że pracując w szkole, nie wiemy, co nas w niej zastanie danego dnia, i to właśnie jest w tej pracy zarówno piękne, jak i nieco przerażające. Podzielę się zatem swoim niemałym doświadczeniem wychowawcy klasy i mam nadzieję, że moje wskazówki pomogą innym spokojnie przygotować się do pełnienia tej, jakże zaszczytnej, funkcji.

Dokumentacja wychowawcy klasy

Z mojego doświadczenia wynika, że dokumentacja wychowawcy klasy różni się nie tylko w zależności od typu szkoły, ale także między szkołami danego typu. Dobrze jest więc zawczasu się dowiedzieć, jakie dokumenty w danym miejscu pracy wchodzą w skład dokumentacji wychowawcy klasy. Można z tym zapytaniem udać się bezpośrednio do dyrektora lub wicedyrektora szkoły albo podpytać koleżanki i kolegów, którzy już są wychowawcami. Nie zważaj na komentarze typu: „O rany, do września jeszcze masz dużo czasu, więc po co już teraz się tym zajmujesz?”. Uwierz mi, że we wrześniu (jak to we wrześniu) będzie takie spiętrzenie zdarzeń, że jeśli możesz nieco wcześniej zredukować sobie poziom stresu, polecam odrobić pracę domową i wypisać sobie wszystkie dokumenty, które będą niezbędne w pracy wychowawczej. 

Wiele dokumentów odegra kluczową rolę podczas pierwszego zebrania – dane osobowe uczniów i opiekunów prawnych, lista alergii, RODO, tysiące zgód, które rodzice podpisują. Te formularze wydaje dyrektor szkoły przed pierwszym zebraniem z rodzicami. Dobrze jest umieścić je w osobnych koszulkach oraz w jakiejś papierowej teczce, tak żeby wszystko było pod ręką. Po zebraniu uporządkuj je według kategorii, a następnie według na­­zwisk. Skrupulatnie sprawdzaj, czy wszystko masz, bo w gąszczu dokumentów łatwo coś przegapić.

Odpowiednio wcześniej zapoznaj się z dokumentacją dotyczącą pomocy psychologiczno-pedagogicznej w Twojej klasie – z wszelkimi opiniami czy orzeczeniami oraz zaleceniami specjalistów – i sprawdź, czy nauczyciele uczący Twoją klasę mają świadomość, że uczą w klasie, w której niektóre dzieci mają opinię czy orzeczenia. Chociaż obowiązkiem każdego nauczyciela (nie tylko wychowawcy) jest zapoznanie się z wyżej wymienionymi dokumentami i przygotowanie dostosowań dla ucznia do swojego przedmiotu, to z doświadczenia wiem, że bywa różnie, dlatego jako wychowawca upewniam się, że każdy z nauczycieli uczących w mojej klasie przeczytał treść tych jakże ważnych dokumentów.

Dlaczego warto mieć kalendarz?

W niektórych szkołach panuje istny dokumentacyjny reżim – dyrektor lub wicedyrektor skrupulatnie sprawdzają dziennik elektroniczny oraz pozadziennikowe dokumenty i tropią nieprawidłowości w pracy dokumentacyjnej nauczyciela przedmiotu lub wychowawcy – i chwała im za to! Mylić się jest rzeczą ludzką i każdemu z nas zdarza się popełniać błędy, traktujmy je jako przyczynek do rozwoju, warto jednak pamiętać o tym, że od naszej pracy często zależy praca innych osób. Dyrektor czy wicedyrektor nie bez kozery ustalają terminy, np. uzupełnienia dziennika elektronicznego: wpisanie danych osobowych uczniów, informacje o opiekunach prawnych. Pamiętajcie, że osoby pełniące w danej szkole funkcje kierownicze też są kontrolowane. Warto zatem wypunktować sobie na kartce, co i do kiedy musimy zrobić, i wykreślać zrealizowane zadania. 

Kalendarz jest moim nieodzownym towarzyszem pracy. Kiedyś z niego nie korzystałam, gdyż uważałam, że jestem w stanie wszystko zapamiętać, do czasu, aż pomyliłam daty zajęć przygotowujących do egzaminu na kartę rowerową. Od tamtej pory wszystkie zawodowe i niezawodowe sprawy mam wpisane w kalendarz.

Pierwsze spotkania z klasą

Zanim zostaniesz wychowawcą klasy, zastanów się, jakim wychowawcą chcesz być, na czym Ci najbardziej zależy – i trzymaj się tego. Jeśli przejmujesz klasę po innym nauczycielu (tak jak ja wspomnianą klasę trzecią), to licz się z tym, że klasa ma już wypracowany jakiś swój styl funkcjonowania i pracy, w który zanurzasz się początkowo jako gość. Dla większości dzieci z młodszych klas szkoły podstawowej zmiana wychowawcy bywa doniosłym przeżyciem i chociaż uczniowie w miarę szybko adaptują się do zmian, daj sobie czas na wypracowanie z klasą nowego stylu pracy i nie udawaj, że poprzedniego wychowawcy nigdy nie było. Wskazane jest, aby na pierwszym spotkaniu nawiązać do byłego wychowawcy w kontekście jego dotychczasowej współpracy z grupą, zaznaczyć, że i dla Was, i dla uczniów jest to trudna i nowa sytuacja, chociaż cieszysz się, że przejmujesz tę klasę, że nie zamierzasz wchodzić w buty poprzedniego wychowawcy, bo jesteś zupełnie inną osobą i masz nadzieję, że w miarę upływu czasu poznacie się i będzie się wszystkim owocnie współpracowało. Nie potrzeba wielkich słów czy deklaracji. I pamiętaj: uśmiech czyni cuda! Wszystko inne zadzieje się w ciągu nadchodzących dni, tygodni i miesięcy. Wspominam o uśmiechu, gdyż gros uczniów (oraz rodziców!) w rozmowach ze mną podkreśla to, że od początku nawiązywałam z nimi kontakt i relację, uśmiechając się czy machając do nich na korytarzu, więc bez wątpienia nasze zaangażowanie emocjonalne też jest istotne.

Znam nauczycieli, którzy są wielkimi zwolennikami zawierania kontraktu klasowego. Ja też kiedyś byłam jego fanką, ale teraz mam do niego dość ambiwalentny stosunek. Zgodzę się, że zdecydowanie sprawdza się on w klasach szkoły podstawowej, zwłaszcza młodszych, z mojej pracy ze starszą młodzieżą wynika jednak, że w jej wypadku nie ma potrzeby odwoływania się stricte do kontraktu klasowego, a wystarczy do zasad kultury czy współżycia społecznego. Jeśli zdecydujesz się stworzyć kontrakt z klasą, pamiętaj, że Ty także zobowiązujesz się go przestrzegać. Kontrakt to coś elastycznego, więc przygotuj się na to, że w trakcie roku szkolnego pojawi się potrzeba zmodyfikowania go – jakaś zasada nie będzie już dłużej potrzebna, a w jej miejsce pojawi się inna.

Podczas pierwszych lekcji z ucz­niami dobrze jest postawić na niewymuszone zabawy integracyjne: jeśli przejmujesz klasę po kimś lub zostajesz wychowawcą klasy czwartej w szkole podstawowej, to dzieciaki, lepiej lub gorzej, funkcjonują jako zespół klasowy, jeśli zaś obejmujesz wychowawstwo w klasie pierwszej szkoły ponadpodstawowej, otrzymujesz zestaw osób, które prawdopodobnie poza drobnymi wyjątkami (te znają się ze szkoły podstawowej) widzą się pierwszy raz w życiu. Wiem, że w obecnych czasach dzieciaki z nowych pierwszych klas szkół ponadpodstawowych organizują zapoznawcze spotkania wakacyjne, ale z opinii chociażby uczniów z mojej klasy wychowawczej wynika, że niewiele one wnoszą. Dzieciaki na początku są dosłownie dzikie i mocno się „obwąchują”, zanim zaczną wchodzić w głębsze relacje. To jest też dla mnie moment, żeby powiedzieć im, że to, co czują – a najczęściej są to mimo wszystko trudne emocje – to zupełnie normalne zjawisko. Uprzedzam ich, że początki są trudne, że pewnie u niektórych pojawią się stres, łzy oraz tęsknota za starą szkołą i dawnymi rówieśnikami. Podchodzę do nich na przerwach, pytam, jak się mają, i wielu przyznaje, że najtrudniej jest w poniedziałek rano. Zdarza się, że przytulam moich nowych licealistów jeśli tego potrzebują, a uwierzcie mi, że czasami potrzebują wypłakać trudne początki na nauczycielskim ramieniu. Proszę ich, aby się wzajemnie wspierali i zagadywali do siebie, a w czasie lekcji organizuję dużo aktywności językowych w randomowych parach i grupach właśnie po to, aby mogli się stopniowo poznawać. 

Jestem ogromną fanką tzw. rundki, czyli siedzenia z uczniami w kole podczas godziny wychowawczej (możesz to robić również na angielskim), kiedy każdy z uczniów dzieli się z resztą klasy tym, jak mu jest w nowej szkole, co mu się podoba, a z czym jest mu trudno. Uczeń po zakończeniu swojej wypowiedzi zaprasza po imieniu do rundki kolegę czy koleżankę. Na koniec możesz zrobić podsumowanie. Co zapamiętaliście z wypowiedzi Kacpra? Co robi Dorota, żeby zmniejszyć swój poziom stresu? Jakiej muzyki słucha Marcin?

Pierwsze spotkania z rodzicami

Pamiętaj, że to Ty jesteś gospodarzem spotkania, więc przyjdź na nie odpowiednio wcześniej, żebyś mógł w spokoju otworzyć salę i czekać na rodziców w środku, a nie w pośpiechu otwierać drzwi z rodzicielskim oddechem na plecach. 

Zadbaj o swój wygląd. Nie chodzi o to, abyś gnał na wizytę do salonu fryzjerskiego tuż przed zebraniem (tak, tak, jedna z dyrektorek, pod rządami której przyszło mi pracować, kierowała takie sugestie w stronę nauczycieli) czy wydawał całą swoją pensję na designerskie ubrania od topowych projektantów, dobrze jest jednak podkreślić rangę wydarzenia odpowiednim strojem, tym bardziej że sami oczekujemy tego od uczniów podczas rozmaitych uroczystości szkolnych.

Ponieważ zdarzają się czasami takie sytuacje, że opiekun prawny ucznia nie może z różnych przyczyn pojawić się na zebraniu i deleguje na nie najczęściej kogoś z rodziny – starsze rodzeństwo, babcię czy dziadka ucznia – ustal z rodzicami warunki takiego zastępstwa, aby nie stało się ono regułą. Poproś o każdorazowe pisemne uprzedzanie Cię o nieobecności opiekuna prawnego i pisemne wyraż...