Rozwiązania dotyczące oświaty wprowadzone w specustawie o pomocy obywatelom Ukrainy

Nowe akty prawne

Głównym aktem prawnym przyjętym w związku z pojawianiem się ukraińskich uchodźców jest ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (dalej: ustawa o pomocy). Wprowadza ona rozwiązania szczególne w zakresie wielu dziedzin prawa, w tym również prawa oświatowego. Nie jest to jednak jedyny akt prawny, który wydano w związku z koniecznością zapewnienia ukraińskim dzieciom i uczniom opieki w polskich szkołach. Należy zwrócić uwagę zwłaszcza na: 

1. niedawną zmianę rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 lutego 2019 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli – w zakresie zwiększenia liczebności oddziałów przedszkolnych oraz klas I–III szkół podstawowych,
2. rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 25 lutego 2022 r. w sprawie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z sytuacją na granicy państwowej Rzeczypospolitej Polskiej z Ukrainą,
3. rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 21 marca 2022 r. w sprawie organizacji kształcenia, wychowania i opieki dzieci i młodzieży będących obywatelami Ukrainy.

Bardzo prawdopodobne, że resort edukacji zdecyduje się w najbliższym czasie wydać dodatkowe akty prawne mające na celu uregulowanie sytuacji ukraińskich uczniów. Możliwość taką daje art. 59 ustawy o pomocy, zgodnie z którym minister właściwy do spraw oświaty i wychowania może – w drodze rozporządzenia – określić organizację kształcenia, wychowania i opieki dzieci i młodzieży będących ukraińskimi uchodźcami, w szczególności w zakresie: 

1. oceniania, klasyfikowania i promowania, 
2. przeprowadzania egzaminów, 
3. organizacji pracy jednostek systemu oświaty, 
4. przeprowadzania postępowania rekrutacyjnego 
   – oraz wprowadzić w tym zakresie odrębne unormowania uwzględnia­jące dostosowanie procesu kształcenia, wychowania i opieki do potrzeb i możliwości dzieci i młodzieży będących obywatelami Ukrainy.

W artykule omówiono dotychczas przyjęte rozwiązania prawne mające ułatwić jednostkom oświaty objęcie dzieci i uczniów ukraińskich opieką i kształceniem.

Dodatkowe lokalizacje prowadzenia zajęć edukacyjnych

Jeden z istotnych problemów, z którymi z pewnością będą borykać się jednostki oświaty, stanowi brak odpowiedniej przestrzeni, w której możliwe będzie prowadzenie z ukraińskimi dziećmi i uczniami zajęć. W związku z tym dzięki ustawie o pomocy wprowadzono uproszczony tryb tworzenia dodatkowych lokalizacji prowadzenia zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, które byłyby podporządkowane organizacyjnie szkołom (w ramach dodatkowych lokalizacji podporządkowanych szkołom podstawowym będą mogły funkcjonować  również oddziały przedszkolne). Wyjątkowo nowe regulacje nie znajdą zastosowania w przypadku szkół artystycznych.

Utworzenie innej lokalizacji prowadzenia zajęć edukacyjnych będzie zadaniem organu prowadzącego, np. odpowiedniej jednostki samorządu terytorialnego (JST), która będzie musiała podjąć w tym celu stosowną uchwałę. Wcześniej jednak będzie też musiała uzyskać pozytywną opinię kuratora oświaty (wydawaną w ciągu 7 dni od dnia zawnioskowania przez JST). 

Wydana przez organ prowadzący uchwała określi podstawowe kwestie związane z funkcjonowaniem dodatkowej lokalizacji prowadzenia zajęć, w tym:

1. okres funkcjonowania,
2. nazwę i adres siedziby placówki, której będzie podporządkowana organizacyjnie,
3. adres,
4. w razie podporządkowania organizacyjnie szkole podstawowej – informację o funkcjonowaniu oddziałów przedszkolnych.

Co istotne, dodatkowe lokalizacje prowadzenia zajęć będą również mogły być tworzone przez osoby prawne inne niż JST lub osoby fizyczne prowadzące szkoły publiczne, a także podmioty prowadzące szkoły niepubliczne, pod warunkiem zawarcia porozumienia z JST będącą dla tej jednostki organem rejestrującym. Porozumienie w sprawie utworzenia dodatkowej lokalizacji prowadzenia zajęć powinno określać kwestie podobne co uchwała opisana wyżej.

Aby móc utworzyć inną lokalizację prowadzenia zajęć w zależności od rodzaju organu prowadzącego trzeba będzie zastosować odpowiednio:

1. przepisy art. 90a ust. 1 i 4 ustawy Prawo oświatowe – w zakresie zmiany zezwolenia na założenie szkoły lub placówki publicznej przez osobę prawną inną niż jednostka samorządu terytorialnego lub osobę fizyczną,
2. przepisy art. 168 ust. 13 ustawy Prawo oświatowe – w zakresie zgłaszania przez podmioty prowadzące szkoły niepubliczne zmian do ewidencji niepublicznych jednostek oświaty prowadzonej przez JST).

Wyjątkowo niezbędne opinie ku­­­­­­­­­ra­­­­­­tora oświaty oraz komendan­­ta powiatowego (miejskiego) PSP i państwowego powiatowego in­­spektora sanitarnego powinny zos­tać wydane w ciągu 7 dni od dnia otrzymania wniosku o ich wydanie. Przepisy wskazują ponadto, że w związku z tworzeniem innej lokalizacji prowadzenia zajęć na wspomnianych zasadach zgłoszenie wniosku o zmianę zezwolenia na założenie publicznej szkoły oraz zmiany wpisu do ewidencji szkół i placówek niepublicznych będzie mogło nastąpić w każdej chwili.

Utworzenie dodatkowej lokalizacji prowadzenia zajęć będzie wiązało się z koniecznością wprowadzenia niezbędnych zmian dostosowujących w statucie szkoły. W przypad­­ku publicznych jednostek oświaty zmiany organizacyjne będą wiązały się również z koniecznością wprowadzenia zmian w arkuszu organizacji.
Warunki lokalowe, jakie musi spełnić inna lokalizacja prowadzenia zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych podporządkowana organizacyjnie szkole, określono w § 16 rozporządzenia Ministra Edukacji i Nauki z dnia 21 marca 2022 r.

Możliwość organizowania bezpłatnego transportu dzieci i uczniów

Chociaż przyjęcie do szkół dzieci i uczniów ukraińskich będzie równoznaczne z objęciem ich tymi samymi regulacjami prawa oświatowego, co w przypadku uczniów polskich – również w zakresie ich dowożenia (art. 39–39a ustawy Prawo oświatowe) – ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie dodatkowej podstawy prawnej umożliwiającej organizację bezpłatnego dowozu. Bezpłatny transport, organizowany na podstawie art. 52 ustawy o pomocy, będzie jednak leżał w gestii danej JST. W przypadku zdecydowania się na takie rozwiązanie (podobnie jak w przypadku dowozu uczniów na podstawie innych regulacji prawa oświatowego) konieczne będzie zapewnienie uczniom (uczęszczającym do szkół podstawowych) opieki w trakcie przewozu.

Wyłączenie zezwolenia na spełnianie przez dziecko obowiązku szkolnego poza placówką

Co ciekawe, w przypadku dzieci i uczniów ukraińskich, które przybyły do Polski w związku z trwającą wojną, ustawodawca wprost wyłączył możliwość realizowania odpowiednio obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego lub obowiązku szkolnego i nauki poza jednostką oświatową (z reguły – w domu). Oznacza to, że w razie złożenia takiego wniosku do dyrektora szkoły lub przedszkola, które przyjęły ukraińskich uchodźców, dyrektor powinien wydać decyzję odmowną, powołując się na treść art. 54 ustawy o pomocy.

Modyfikacja zasad nauczania w oddziale przygotowawczym

Dla wielu ukraińskich uczniów pobyt w polskiej szkole zaczyna się od nauki w oddziale przygotowawczym. Zgodnie z przepisami prawa oświatowego jest to oddział szkolny dla osób niebędących obywatelami polskimi oraz dla obywateli Polski, którzy podlegają obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki pobierali edukację w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw. Są to często osoby, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki, jak również wykazują zaburzenia w komunikacji oraz trudności adaptacyjne związane z różnicami kulturowymi lub ze zmianą środowiska edukacyjnego, co wymaga dostosowania procesu i organizacji kształcenia do ich potrzeb i możliwości edukacyjnych. Szczegółową organizację tych oddziałów określają przepisy art. 165 ustawy Prawo oświatowe oraz poświęcone temu rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 sierpnia 2017 r. W związku z najnowszymi regulacjami prawnymi dotyczącymi ukraińskich uchodźców należy zwrócić uwagę na dwie kwestie związane z funkcjonowaniem tych oddziałów. 

1. Po pierwsze: w art. 55 ustawy o pomocy wprowadzono przepisy szczególne dotyczące funkcjonowania tych oddziałów, zgodnie z którymi:

• nauczanie w tych oddziałach może być prowadzone w grupie międzyszkolnej,
• w przypadkach uzasadnionych warunkami demograficznymi organ prowadzący szkołę, w której zorganizowano oddział przygotowawczy, może kierować do tego oddziału uczniów innych szkół tego samego typu, prowadzonych przez tę samą JST,
• jednostki samorządu terytorialnego prowadzące szkoły mogą zawierać porozumienia w celu kierowania przez JST uczniów prowadzonej przez siebie szkoły do oddziału przygotowawczego zorganizowanego w szkole tego samego typu prowadzonej przez inną JST,
• jeżeli okaże się to konieczne – trzeba będzie zorganizować dowóz uczniów do oddziału przygotowawczego w oparciu o przepisy art. 39 ust. 2–4a ustawy Prawo oświatowe,
• nauczanie w oddziale przygotowawczym powinno być prowadzone na podstawie realizowanych w szkole programów nauczania z zakresu kształcenia ogólnego dostosowanych pod względem zakresu treści nauczania oraz metod i form ich realizacji do potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów.

2. Po drugie: resort edukacji zdecydował się na wprowadzenie zmian bezpośrednio w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 sierpnia 2017 r. Na tej podstawie od 11 marca 2022 r.:

• oddział przygotowawczy może liczyć maksymalnie 25 uczniów (wcześniej było to 15 uczniów),
• w oddziale przygotowawczym w ramach tygodniowego wymiaru godzin należy prowadzić naukę języka polskiego w wymiarze nie niższym niż 6 godzin tygodniowo (wcześniej były to nie mniej niż 3 godziny tygodniowo).

Przydzielenie godzin ponadwymiarowych powyżej limitu z Karty Nauczyciela

Zgodnie z art. 35 ust. 1 Karty Nauczyciela (dalej: KN) w szczególnych wypadkach, podyktowanych wyłącznie koniecznością realizacji programu nauczania, nauczyciel może być obowiązany do odpłatnej pracy w godzinach ponadwymiarowych zgodnie z posiadaną specjalnością. Liczba ta nie może przekroczyć 1/4 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć. Przydzielenie nauczycielowi większej liczby godzin ponadwymiarowych może nastąpić wyłącznie za jego zgodą, jednak w wymiarze nieprzekraczającym 1/2 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć. Ustawa o pomocy, w związku z koniecznością zapewnienia obsady kadrowej dla zwiększonej liczby uczniów, wprowadza przepis przejściowy (art. 56), zgodnie z którym w roku szkolnym 2021/2022 w szkole, w której dla ukraińskich uczniów utworzono dodatkowy oddział w celu zapewnienia kształcenia, wychowania i opieki, nauczycielowi mogą zostać przydzielone godziny ponadwymiarowe w wymiarze przekraczającym limit z art. 35 ust. 1 KN. Co jednak istotne, w związku z tym dyrektor będzie musiał uzyskać zgodę nauczyciela. Należy jednak pamiętać, aby pomimo udzielenia dodatkowych godzin ponadwymiarowych nie naruszyć ogólnych regulacji prawa pracy, gwarantujących pracownikowi 11-godzinny dobowy odpoczynek oraz 35-godzinny nieprzerwany odpoczynek w tygodniu (art. 133 k.p.).

Zmiana kwalifikacji w przypadku zatrudniania na stanowisku pomocy nauczyciela w oddziale przygotowawczym

Obecnie obowiązujące przepisy wskazują, że uczeń nieznający języka polskiego bądź władający nim w stopniu niewystarczającym do korzystania z nauki oprócz dodatkowych lekcji języka polskiego może skorzystać z pomocy udzielanej przez osobę posługującą się językiem kraju pochodzenia, zatrudnioną w charakterze pomocy nauczyciela (nie dłużej niż przez 12 miesięcy). Pomoc nauczyciela to stanowisko należące do  pomocniczych i obsługi w rozumieniu przepisów o zatrudnianiu pracowników samorządowych. 
W art. 57 ustawy o pomocy wprowadzono łagodniejsze wymagania kwalifikacyjne do zatrudniania pracowników na wskazanym stanowisku, przewidziawszy, że w roku szkolnym 2021/2022 można na nim zatrudniać również osoby nieposiadające obywatelstwa polskiego, jeżeli znają język polski w mowie i piśmie w stopniu umożliwiającym pomoc uczniowi. W takim przypadku nie stosuje się przepisu art. 11 ust. 3 ustawy o pracownikach samorządowych, który w sytuacjach zatrudniania obcokrajowców na stanowiskach samorządowych nakłada obowiązek udokumentowania znajomości języka polskiego odpowiednim dokumentem. Oznacza to, że dyrektor będzie podejmował decyzję o tym, czy według niego znajomość języka polskiego przez kandydata na stanowisko pomocy nauczyciela jest wystarczająca. Należy również wskazać, że w dalszym ciągu obowiązuje wymóg, zgodnie z którym osoby zatrudniane na stanowisku pomocy nauczyciela powinny legitymować się co najmniej podstawowym wykształceniem.

Wsparcie ze strony nauczycieli pobierających świadczenie kompensacyjne

Konieczność uzupełnienia braków kadrowych ustawodawca próbuje rozwiązać m.in. wyłączając stosowanie przepisu co do obligatoryjnego zawieszenia wypłaty nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego w przypadku ponownego zatrudnienia  pobierających je nauczycieli w jednostce oświaty (art. 58 ustawy o pomocy). 

Warunkiem jest jednak to, aby nauczyciel pobierający to świadczenie został zatrudniony na stanowisku:

1. pomocy nauczyciela – udzielającego wsparcia uczniom nieznającym (lub słabo znającym) język polski (zgodnie z art. 165 ust. 8 ustawy Prawo oświatowe),
2. nauczyciela, jeżeli w szkole utworzono dodatkowy oddział w celu zapewnienia kształcenia, wychowania i opieki dzieciom i uczniom będącym ukraiń­skimi uchodźcami.

Należy jednak zwrócić uwagę na to, że w dalszym ciągu obowiązuje przepis art. 9 ust. 1 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych, zgodnie z którym prawo do świadczenia ulega zawieszeniu, lub też świadczenie to ulega zmniejszeniu na zasadach określonych m.in. w art. 104–106 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (przepisy te przewidują zmniejszenie lub zawieszenie świadczenia w przypadku osiągania przez osobę je pobierającą zbyt dużego przychodu).

Możliwość składania oświadczeń woli przez opiekunów uczniów

Oprócz zmian dotyczących oddziałów przygotowawczych w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 sierpnia 2017 r. wprowadzono modyfikację polegającą na tym, że obecnie różnego rodzaju wnioski i oświadczenia woli składane przez rodziców w imieniu uczniów mogą być przekazywane przez inną osobę sprawującą faktyczną opiekę nad uczniem. Wynika to oczywiście z faktu, że wielu ukraiń­skich uczniów trafiło do Polski nie z rodzicami, lecz z innymi osobami, będącymi lub niebędącymi członkami ich rodzin. Brak takiego rozwiązania mógł...